Przeciwlotniczy zestaw rakietowy dalekiego zasięgu “Dal”
(SA-5 “Griffon”).

Początki budowy rakietowego systemu obrony przeciwlotniczej Leningradu.

Po zaprojektowaniu i wdrożeniu do eksploatacji systemu obrony przeciwlotniczej Moskwy, przyszedł czas na kolejne wielkie miasta i obiekty przemysłowe ZSRR. Pierwszym w kolejce był Leningrad ( obecnie Sankt Petersburg ). Rozwiązanie stacjonarnej, sektorowej obrony przeciwlotnicej Moskwy w oparciu o 56 pułków rakietowych z przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi (PZR) S–25 miało swoje wady. Do zasadniczych zaliczano:

• wrażliwość systemu na przełamanie obrony na jednym kierunku (zniszczenie SNR dwóch sąsiednich pułków) i tym samym zneutralizowanie całego systemu;
• ogrommy koszt budowy stacjonarnego S–25.

Początkowo (lata 1955 – 1956) planowano zainstalować PZR S–50, wzorowany na stacjonarnym PZR S–25 “Berkut” lecz zamiast pracujących w sektorze 60° SNR, proponowano zastosować SNR mogące pracować w sektorze 360°, na wzór PZR SA–75. Idea S–50 szybko jednak upadła.

[ Do spisu treści ]
 
 

Nowa koncepcja (z roku 1957) zakładała budowę wielowarstwowego systemu S–100 składającego się z:

• samolotów myśliwskich, przechwytujących cele powietrzne na dalekich podejściach;
• przeciwlotniczych zestawów rakietowych dalekiego zasięgu typu “Dal”;
• przeciwlotniczych zestawów rakietowych średniego zasięgu typu S–75;
• w perspektywie z zestawów rakietowych bliskiego zasięgu typu S–125;
• klasycznej artylerii przeciwlotniczej.

Zasadniczą rolę w S–100 miał pełnić PZR “Dal” i jego rakieta 5W11. Zacznijmy jednak od początku.

[ Do spisu treści ]
 
 

Sama idea opracowania systemu (przeciwlotniczego zestawu rakietowego) “Dal” została przedstawiona N. S. Chruszczowowi przez S. A. Ławoczkina i W. D. Kałmykowa. Wstępny projekt systemu, opracowany przez OKB–301, został przyjęty Postanowieniem Rady Ministrów (RM) ZSRR Nr 602–369 z dnia 24 marca 1955 r. i określał ogólne charakterystyki systemu:

• możliwość wykrywania celów powietrznych na odległościach 300–400 km;
• możliwość jednoczesnego ostrzelania 10 celów powietrznych 10 rakietami;
• dalsza granica ognia 160 km;
• dolna i górna granica ognia, odpowiednio, 5 i 20 km;
• przechwytywanie przez głowicę samonaprowadzającą (GSN) rakiety celów powietrznych lecących z prędkościami 1000–2000 km/h;
• naprowadzanie rakiety na cel, na ostatnim etapie lot w odległości 12–15 km do celu, za pomocą GSN;
• termin opracowania projektu: II kwartał 1956 r.;
• termin wykonania prototypu systemu: I kwartał 1958 r.;
• termin pierwszych strzelań eksperymentalnych: I kwartał 1958 r.

Na głównego konstruktora systemu wyznaczono S. A. Ławoczkina i zespół konstruktorów z OKB–301. Postanowieniem RM ZSRR Nr 336–255 z 19 marca 1956 r. określono plan prac nad systemem na lata 1956–1960. Plan prac nakazywał wyprodukować naziemne oprzyrządowania dla dwóch kanałów celowania i 200 rakiet do prób poligonowych.

Rys. nr 1. Rakieta 5W11 systemu “Dal” na wyrzutniach startowych.
 

W tym samym roku udokładniono parametry taktyczno–bojowe przyszłego systemu “Dal”. System miał wykrywać cele powietrzne typu Ił–28 lecące na wysokości 20 km i odległościach 200–220 km, typu Tu–16 na wysokości 20 km i odległościach 260–280 km i cele lecące na wysokosci 5 km na odległościach 190–200 km.

Przy przyjętych odległościach zwalczania celów powietrznych, powstał problem, jak poradzić sobie z odczytem położenia rakiety i przekazywaniem na pokład rakiety komend naprowadzania. Zakładano, że wystarczy skierować rakietę w rejon celu i dalej poradzi sobie aktywna GSN rakiety. Na wszelki wypadek, zaniżono jednak wcześniejsze wymagania dotyczące odległości niszczenia celów powietrznych do 150–160 km (Postanowienie RM ZSRR Nr 1148–581 z dnia 19 sierpnia 1956 r.).

Założono, że pracą bojową kierować będzie wyspecjalizowana maszyna cyfrowa (komputer). Rakieta systemu otrzymała przemysłowy kryptonim “400”, wojskowy 5W11. Pierwotnie rakieta miała być jednostopniowa, ostatecznie przyjęto jednak wariant rakiety dwustopniowej z silnikiem startowym na paliwo stałe i silnikiem marszowym na paliwo ciekłe. Opracowano dwukomorowy silnik rakietowy R01–154 (paliwo TG–02 i utleniacz AK–27I). Po pomyślnie wykonanych testach na hamowni, silnik marszowy R01–154 przyjęto do dalszych eksperymentów z rakietą.

Trwały intensywne pracę nad stacją radiolokacyjną P–90 “Pamir” (wersja stacji dla systemu “Dal” posiadała nazwę “Dal–1”, indeks 5N21). Postanowienie RM ZSRR Nr 1218–556 z dnia 11listopada 1957 r. określało, między innymi, parametry wykrycia celu typu IŁ–28 lecącego z prędkością do 3000 km/h na odległości do 400 km (co miało zapewnić rakiecie zniszczenie celu na odległościach 150–160 km) i wysokości do 30 km. Określono także masę rakiety na 6150–6700 kg i ładunku bojowego na 200 kg.

W latach 1958–1959, przemysł wyprodukował dwie–trzy wyrzutnie B–170. Zostały przetransportowane na poligon Sary–Szagan, gdzie 30 grudnia 1958 r. dokonano pierwszego startu rakiety systemu “Dal”. W kolejnym roku wykonano jeszcze 12 startów. Prowadzono autonomiczne starty rakiet. W owym czasie piętrzyły się problemy z wydolnością przemysłu i jego organizacją prac. W zakładach produkujących rakiety leżały ich stosy lecz nie było do nich aparatury radiokierowania i autopilotów. Nie było ani jednej gotowej GSN “Zenit”.

Wyrzutnia B–170 nie spełniała założonych wymagań, miała masę 29 ton i szereg niedostatków z którymi nie mogli sobie poradzić wykonawcy. W trybie konkursu zmieniono projektanta na moskiewski Instytut Naukowy Technologii Lotniczych. Nowa wyrzutnia (32 tony), posiadała system samozaładowczy rakiet z magazynu odległego o 25 m od wyrzutni. Rakieta przewożona była z magazynu do wyrzutni na maszynach transportowo–załadowczych poruszających się po szynach kolejowych. Magazyn posiadał pięć maszyn transportowo–załadowczych. Proces ładowania rakiet na wyrzutnię odbywał się automatycznie.

Niestety, podczas pierwszego startu z nowej wyrzutni, gazy prochowe silnika startowego zniszczyły wrota do magazynu z rakietami. Po przeprowadzeniu badań i kolejnym nieudanym starcie, wyrzutnie spotkał los swojej poprzedniczki.

Ostatecznie w OKB Nr 476, zaprojektowano i wykonano nową wyrzutnię PPU–476 o masie 9 ton. Wyrzutnia przeszła pozytywnie testy poligonowe.

Wiosną i latem 1960 r. odbyto strzelania poligonowe rakiet z ich naprowadzaniem na cel powietrzny. W tym z przechwytem celu powietrznego przez GSN. GSN odnalazła cel, przechwyciła go i podjęła samonaprowadzanie na cel.

Foto. nr 2. Bombowiec odrzutowy Ił–28. Wycofane ze służby samoloty służyły jako cele powietrzne (Ił-28M). Część z Ił-28M posiadała aparaturę do zdalnego (radiowego) kierowania. Konstrukor Sergiej Iliuszyn. Foto: Wikimedia Commons – Wegen.

9 czerwca 1960 r. umiera S. A. Ławoczkin. Pracami na poligonie kieruje jego zastępca M. M. Paszinin. Sytuacja stawała się coraz trudniejsza. Brak postępów przy pracach z wyspecjalizowaną maszyną cyfrową, stacją radiolokacyjną, systemami odzewowymi rakiet i nadajnikami komend (nie osiągnięto zadanych parametrów w zakresie dokładności określania współrzędnych celów powietrznych i przechwytujących je rakiet) był przyczyną nie wykonania strzelań poligonowych z pełnym naprowadzaniem i samonaprowadzaniem rakiet na cel. W całym okresie strzelań poligonowych do końca 1961 r. wykonano 57 startów rakiet. Rezultaty strzelań były jednak skromne.

Ostatni wysiłek podjęto w 1962 r. licząc na postępy po licznych zmianach i usprawnieniach oprzyrządowania naziemnego i samej rakiety. W styczniu i lutym przeprowadzono 4 starty rakiet z pełnymi procedurami naprowadzania i pracą GSN. Dwa strzelania do celu realnego, w postaci bezpilotowego IŁ–28, były zerwane w wyniku odmowy startu (błędy aparatury radiokierowania, odzewu i maszyny cyfrowej). Po kolejnych usprawnieniach, w marcu i kwietniu, wykonano 5 startów w celu zbadania charakterystyk aerodynamicznych rakiety i parametrów pracy autopilota 5A11. Także w kwietniu wykonano strzelanie do Ił–28, dwa telemetryczne i trzy bojowe. Rakiety nie zniszczyły celów, w 4 przypadkach zawiodła aparatura radiokierowania, odzewu i maszyny cyfrowej i w jednym przypadku uszkodzeniu uległ autopilot. W maju i czerwcu wykonano 3 starty bez GSN, jeden z nich nie udał się.

Razem przeprowadzono 77 startów rakiet, w tym tylko jeden raz zestrzelono IŁ–28 i jeden raz rożek odbijający fale elektromagnetyczne zrzucany na spadochronie. Prace nad systemem trwały 8 lat, poligonowe próby trwały 4 lata i oczekiwanych efektów nie było widać.

Rys. nr 3. Strefy ognia pułków rakietowych systemu “Dal”.
 

Należy podkreślić, że pod Leningradem trwały prace nad obiektami inżynieryjnymi dla przyszłych pułków rakietowych systemu “Dal”. Budowano stanowiska ogniowe i logistyczne w rejonie Pierwomajskoje, Korniewo i Łopuchinka. W planie było także rozwinięcie dwóch pułków na dalekich podejściach do Leningradu w rejonie miejscowości Kingisepp i Tichwin.

Postanowieniem RM ZSRR Nr 1096IŁ–28460 z dnia 22 października 1962 r., wstrzymano wszelkie prace nad systemem “Dal”. System był zbyt złożony dla ówczesnego przemysłu. Nie bez znaczenia był także fakt nagłej śmierci S. A. Ławoczkina, głównego konstruktora systemu “Dal”. Było to jednoznaczne z zamknięciem tematu “Dal” na zawsze. No nie dla świata. Świat specjalistów wojskowych i polityków pasjonował się dalej rakietami PZR SA–5 “Griffon”. O tym w dalszej części niniejszego artykułu.

[ Do spisu treści ]
 
 

Środki rozpoznania radioelektronicznego systemu “Dal” dzieliły się na zewnętrzne środki rozpoznania systemów dowodzenia PWO i dwie własne stacje radiolokacyjne dookrężnej obserwacji sytuacji powietrznej “Dal–1” (5N21), pełniące jednocześnie funkcje stacji naprowadzania rakiet.

RLS “Dal–1” była faktycznie stacją P–90 “Pamir” dostosowaną do potrzeb systemu “Dal”.

Wykonanie radiolokacyjnej stacji P–90 “Pamir”, wykrywającej cele powietrzne na odległości do 520 km, powierzono INB 244 z Muromska, Postanowienia RM ZSSR Nr 1218–556 z dnia 11 listopada 1957 r.

Rys. nr 4. Szkic kolumny antenowej RLS “Dal–1” (5N21), wersja do badań poligonowych.
 

Wykonano trzy doświadczalne RLS typu P–90. Jedną rozwinięto w okręgu Kursk (według innych danych był to Woroneż) do przeprowadzenia prób, jedną na poligonie Wojsk PWO pod Sary–Szagan w składzie systemu “Dal” i w Kapustin Jar do badań mających na celu odpracowania perspektywicznych stacji radiolokacyjnych PWO.

RLS P–90 skanowała przestrzeń powietrzną wiązką o szerokością 3° w pionowej płaszczyźnie przy mechanicznym obrocie według azymutu z stałą prędkością kątową kabiny z aparaturą, do której były przymocowane parami anteny.

Anteny nadawcze (13,5 x 7 m) umieszczone były na szczycie kolumny antenowej. Na każdej antenie odbiorczej (18 x 15 m), z jej boku, zamocowane były anteny (4 x 0.3 m) tłumiące zakłócenia od innych RLS.

Na późniejszych etapach prac projektowych P–90, stacja było wyłączona z etatowego składu systemu “Dal”. Za zabezpieczenie informacją o celach powietrznych odpowiadały środki radiolokacyjne wojsk radiotechnicznych PWO.

Rys. nr 4a. Schemat funkcjonalny pracy systemu “Dal”.
 

W 1961 r. RLS P–90 “Pamir” była przyjęta na uzbrojenie PWO i stosowano ją do naprowadzenia myśliwskich samolotów przechwytujących.

Był to radiolokacyjny olbrzym, czas rozwinięcia, na przygotowanych wcześniej inżynieryjnie stanowiskach, wynosił 15 dób. Stacja określała odległość, azymut i wysokość celów powietrznych. Samolot typu MiG–17, lecący na wysokosci 100 m, wykrywany był na odległości 48 km, lecacy na wysokości 10000 m, wykrywany był na odległośc 294 km. Po wysokości, stacja mogła wykrywać obiekty powietrzne lecące na maksymalnej wysokości do 50 km. Stacja mogła pracować przy temperaturach otoczenia od – 40°C do + 50°C i prędkości wiatru przy ziemi do 25 m/s.

Rys. nr 4b. Szkic kolumny antenowej RLS SPK (5U61), stacjonarnej stacji przekazywania komend naprowadzania na pokład rakiety.
 

RLS P–90 “Pamir” w wersji “Dal–1” posiadała dodatkowo zamontowane do anten odbiorczych dwie pary anten. Były to anteny nadawcze stacjonarnej stacja przekazywania komend naprowadzania rakiet (SPK) 5U61 i anteny nadawcze systemu aktywnego zapytania (SAZO) 5U71 o położenie rakiet w czasie ich lotu. Sygnały odzewowe rakiet odbierane były głównymi antenami odbiorczymi RLS “Dal–1”. Tak więc, “Dal–1” pełniła rolę stacji naprowadzania rakiet.

Dwie stacje “Dal–1”, rozwijane były na dwudziestopięcio metrowych cylindrycznych betonowych “szklankach” w odległości około 2 km od wyrzutni startowych. Dwa km od stacji stawiany był także maszt o wysokości 110 m. Maszt służył do justowania anten stacji.

Dowodzenia pracą bojową systemu “Dal” realizowano za pomocą wyspecjalizowanej maszyny cyfrowej, która wytyczała trasę wykrytych przez dwie RLS “Dal–1” celów powietrznych i rakiet, a także generowała dane stanowiące podstawę dla pracy SPK (generowanie komend naprowadzania rakietami).

Rys. nr 4c. Ukrycie dla aparatury radioelektronicznej, maszyny cyfrowej (EMC) i SD pułku.
 

W celu rozmieszczenia aparatury oprzyrządowania radioelektronicznego, maszyny cyfrowej systemu i systemu chłodzenia aparatury, w odległości około 200 metrów od fundamentów RLS, budowano żelbetonowe budynki zawierające 18 boksów. Budynek obsypane były wałami ziemnymi chroniącymi przed odłamkami bomb lotniczych.

[ Do spisu treści ]
 
 

Pozycje pięciu startowych dywizjonów pułku rakietowego systemu “Dal” rozlokowane były w postaci regularnych okręgów podzielonych na sześć sektorów i otoczonych obwodnicą o długości około 800 m.

Rys. nr 5. Ugrupowanie bojowe pułku rakietowego systemu “Dal” (SA-5 Griffon).
 

W skład dywizjonu startowego dywizjonu wchodziły:

• Kabina kierowania i przygotowania startu;
• 6 samozaładowczych wyrzutni z rakietami zamocowanymi na prowadnicach;
• 30 rakiet na maszynach transportowo–samozaładowczych w sześciu magazynach.

Rys. nr 6. Ugrupowanie bojowe dywizjonu startowego pułku rakietowego systemu “Dal” (SA-5 Griffon).
 

Kabina kierowania i przygotowania startu umieszczona była w półzagłębionym żelbetonowym schronie, rozmieszczonym w centrum pozycji dywizjonu i obsypanym wałem ziemnym.

Przygotowanie do startu rakiet realizowane było automatycznie na podstawie komend przychodzących z centrum obliczeniowego pułku. Za pośrednictwem kabiny kierowania i przygotowania startu, wybierana była do strzelania wyrzutnia, uruchamiany procesy przedstartowe sprawdzenia wyposażenia pokładowego rakiet i sam start rakiet.

Rys. nr 6a. Praca bojowa dywizjonu startowego pułku rakietowego systemu “Dal” (SA-5 Griffon).
 

Zautomatyzowany magazyn rakiet wykonany był w formie żelbetonowego łuku na pięć rakiet, rozmieszczonych na maszynach transportowo–załadowczych 5T12 i 5T14. Magazyn miał, od strony wyrzutni, żelazobetonowe wrota i drewniane w metalowej ramie po przeciwnej stronie magazynu. Załadunek rakiet na maszyny transportowo–załadowcze odbywał się po przeciwnej w stosunku do wyrzutni stronie magazynu, za pomocą dźwigów samochodowych. Rakiety w magazynach były przechowywane w pełni zmontowane, uzbrojone i z napełnionymi zbiornikami utleniacza i paliwa.

Rys. nr 7. Jeden z sześciu magazynów rakiet dywizjonu startowego systemu “Dal”.
 

Rys. nr 7a. Ukrycie (magazyn) dla pięciu rakiet systemu “Dal”.
 

Rys. nr 7b. Ukrycie (magazyn) dla pięciu rakiet systemu “Dal”.
 

Wyrzutnie usadowione były na betonowych płaszczyznach w kształcie okręgów w odległości 50–70 m jedna od drugiej i od kabiny kierowania startem. Od każdego boksu z rakietami w magazynie, prowadziły szyny kolejowe po których przemieszczała się maszyna transportowo–załadowczy z rakietą.

Rys. nr 8. Rakieta 5W11 na wyrzutni startowej.
 

Rakieta podczepiana była pod ramę wyrzutni za pomocą dwóch uchwytów na tylnej części silnika startowego i zaczepów na górnym skrzydle stopnia marszowego rakiety.

Start rakiety odbywał się pod stałym kątem podniesienia 45° po naprowadzeniu wyrzutni w azymucie na wymagany kierunek, zgodny z azymutem na którym znajdował się cel powietrzny.

Rys. nr 8a. Przeładowanie rakiety z przyczepy transportowej PR-41 (TZM) na maszynę załadowczą (ZM) za pomocą dźwigu samojezdnego JaAZ K-104 na podwoziu samochodu MAZ.
 

Do transportu rakiet do magazynów na stanowiska dywizjonów startowych i nie tylko, służyły przyczepy transportowe PR–41 z ciągnikami Ził–157, MAZ–502W czy KrAZ–221. Przyczepy PR–41 służyć mogły także do długotrwałego przechowywania uzbrojonych rakiet.

[ Do spisu treści ]
 
 

Rakieta 5W11 zbudowana była z dwóch stopni, startowego i marszowego. Układ skrzydeł stopnia marszowego w układzie “+”, stateczniki stopnia marszowego w układzie “x”.

Rys. nr 9. Rakieta 5W11 systemu “Dal”.
 

Silnik marszowy 5D11 z dwoma pracującymi komorami spalania osiągał maksymalną siłę ciagu około 6 ton, minimalną 2 tony. Przy jednej pracującej komorze spalania, odpowiednio 3 tony i 0.6 tony. Długość silnika wynosiła 780 mm, szerokość 540 m, średnica krytyczna dyszy 189 mm. Czas pracy 300 s.

Jako pierwszy stopień rakiety stosowano silnik startowy PRD–70, na paliwo stałe, z zamontowanymi czterema stabilizatorami.

Po starcie rakiety, do czasu odrzucenia stopnia startowego, rakieta leciała z zablokowanymi organami sterowania stopnia marszowego, za wyjątkiem stabilizacji w kącie przechylenia. Do “przechwytu rakiety” przez SAZO–SPK, lot odbywał się według programu określonego przez autopilot AP–69B. System naprowadzania rakiety – kierowanie komendami z SAZO–SPK na zasadniczym odcinku lotu rakiety, na końcowym odcinku lotu przełączany był na aktywny radiolokacyjny system samonaprowadzania za pomocą GSN.

Podryw ładunku bojowego następował po wydaniu komendy przez radiozapalnik “Gryf”, w przypadku przekroczenia zadanej odległości rakiety do celu, radiozapalnik inicjował procedurę samolikwidacji rakiety.

Rakieta, lecąca z prędkością do 3000 km/h, mogła niszczyć cele na odległości do 180 km i na wysokościach od 5 do 30 km.

Rys. nr 10. Podstawowe wymiary rakiety 5W11 systemu “Dal” (SA-5 Griffon).
 

Długość rakiety 16283 mm, długość stopnia marszowego 11550 mm, startowego 4733 mm. Rozpiętość stateczników stopnia startowego 4974 mm, skrzydeł stopnia marszowego 3488 mm, średnica stopnia startowego 1044 mm, korpusu stopnia marszowego 830 mm. Więcej wymiarów na rys. nr 10.

Masa startowa rakiety 8757 kg, głowicy bojowej 295 kg.

Rys. nr 11. Porównanie gabarytów rakiet PZR S–125M “Newa”, S–75M “Wołchow”, S–200WM “Wega” i systemu “Dal”.
 

[ Do spisu treści ]
 
 

Z dniem 22 października 1962 r. wstrzymano wszelkie prace nad systemem “Dal”, jak i nad systemem “Dal–M” z rakietą “420” zdolną do niszczenia celów na odległościach do 200 km i systemem ”Dal–2” z rakietą “500” zdolną do niszczenia celów na odległościach do 300–400 km.

Pomimo tego, od listopada 1963 r. rakiety 5W11 systemu “Dal” pokazywano na defiladach wojskowych na Placu Czerwonym w Moskwie jak i w Leningradzie, przedstawiając je jako “szybkolecące, bezpilotowe środki przechwytujące cele powietrzne i kosmiczne”. Rakiety “paradne” przechowywano w bazie technicznej PWO Baskelewo.

W końcu lat 60–tych z 4 rakiet przechowywanych w Baskelewie, trzy zdemontowano i jedną oddano do Wojskowo–Historycznego Muzeum Artylerii, Wojsk Inżynieryjnych i Wojsk Łączności w Leningradzie. Muzeum mieści się w budynku dawnego Arsenału.

Foto nr 12. Rakieta 5W11 systemu “Dal” w muzeum w Leningradzie. Na pierwszym planie autor niniejszego artykułu.
Zdjęcie wykonane w 1986 r. w okresie trwania w Gatczinie k/Leningradu, szkolenia z zasad eksploatacji S–200WE “Wega”. W szkoleniu brał udział stan osobowy 78. pr OP m. Mrzeżyno.
 

Co stało się z wybudowanymi pod Leningradem stanowiskami systemu “Dal”? Polecono je adaptować dla PZR dalekiego zasięgu S–200 “Wega”.

Rys. nr 13. Ugrupowanie PZR S-200 “Wega” i S–75 “Wołchow” w obronie Leningradu po rezygnacji z dalszych prac nad systemem “Dal”.
 

Poza trzema pułkami S–200, w odległości około 50 km od centrum Leningradu rozmieszczono dookrężnie dywizjony rakietowe z PZR S–75 (ca 16–20 szt.). W dalszym okresie, obronę powietrzną Leningradu wzmocniły PZR S–125 “Newa”.

[ Do spisu treści ]

Посмотри альбом рисунков представленных в статье с описанием в русском языке.
 

Bibliografia:

1. Sergiej Ganin, Rostisław Angielski. – System “Dal”. – Technika i uzbrojenie, wczoraj, dziś i jutro. – Nr 07/2002 r. Moskwa.
2. Vadim Shakhov (ros. Вадим Шахов) - konsultant, major rezerwy, służył w Wojskach Rakietowych Obrony Powietrznej ZSSR i Ukrainy.