Ppłk w st. spocz. mgr inż. Adam Wyderko.Warszawa, 23 maja 2019 r. Ostatnia aktualizacja danych: 04.10.2019 r. Armata przeciwlotnicza kalibru 37 mm wz. 1939 (61-K)Holowana armata przeciwlotnicza kalibru 37 mm wz. 1939 służyła do strzelania do celów powietrznych, poruszających się w odległości do 4000 m i na wysokości do 3000 m. Budowa armaty pozwala na wykorzystanie jej do zwalczania lekko opancerzonych celów naziemnych.
Armata powstała na zlecenie Głównego Zarządu Artylerii Armii Czerwonej w Biurze Konstrukcyjnym Fabryki nr 8 im. M. I. Kalinina, rozmieszczonym w podmoskiewskich Podlipkach. Pracami zespołu konstruktorów kierował M. N. Łoginow. Prace projektowe rozpoczęto na początku 1938 r., a już 10 października 1938 r. pierwszy prototyp armaty został wysłany na poligon, w celu przeprowadzenia badań. W końcu 1939 r. w Fabryce nr 8 wykonano próbną serię 15 armat oznaczonych indeksem fabrycznym 61-K. W 1939 r. armata została przyjęta do uzbrojenia Armii Czerwonej pod oznaczeniem “37 mm automatyczna armata przeciwlotnicza wz. 1939”. W latach 1940-1941 w Fabryce nr 8 wyprodukowano 1944 armaty. Wybuch wojny z Niemcami spowodował ewakuację zakładu do Swierdłowska i jednoczesne przekazanie produkcji seryjnej armat do Fabryki nr 4 im. K. Woroszyłowa w Krasnojarsku. W latach 1942-1945 zakłady w Krasnojarsku wyprodukowały 16913 armat. Ocenia się, że ogółem do zakończenie wojny w Fabrykach nr 4 i nr 8 wyprodukowano 18872 armaty tego typu. W latach 50. ubiegłego wieku armata, jako wyrób S-11, była produkowana na licencji radzieckiej w Zakładach Mechanicznych Tarnów.
Armata była bronią samoczynną, działającą na zasadzie krótkiego odrzutu lufy, zasilaną z łódek pięcionabojowych. Działanie samoczynne oparte było na zasadzie wykorzystania siły odrzutu, a otwieranie zamka następowało za pomocą krzywki. Zasadniczym mankamentem przyjętego układu konstrukcyjnego armaty był stosunkowo długi czas trwania jednego cyklu wystrzału, ponieważ wykonywanie czynności - przez współpracujące ze sobą zespoły armaty - następowało w sekwencji szeregowej (jedna po drugiej). Do zalet konstrukcji należy bez wątpienia zaliczyć: dużą niezawodność w warunkach polowych i przy braku smarów, niezawodne zasilanie nabojami oraz dogodne użytkowanie i obsługiwanie. Armata 61-K składała się z następujących zasadniczych zespołów: lufy z zamkiem, kołyski z mechanizmami i oporopowrotnikiem, łoża z mechanizmami naprowadzania, samoczynnego przelicznika, tarczy ochronnej i podwozia. Lufa składała się z wymiennej rury rdzeniowej (lufa właściwa), tłumika płomienia i nasady zamkowej. Przewód lufy dzielił się na komorę ładunkową i część gwintowaną. Komora ładunkowa służyła do umieszczenia w niej łuski naboju. Dla ochrony celowniczych przed oślepieniem przy wystrzale i złagodzenia huku lufa posiadała tłumik płomienia. Nasada zamkowa mieściła w sobie klinowe gniazdo do klina zamkowego oraz wycięcie w kształcie korytka służące do nadawania kierunku nabojom podczas ładowania i do nadanie kierunku wyrzucania łusek. Zamek klinowy składał się z: mechanizmu zamykającego, mechanizmu odpalającego, wyrzutnika i krzywki. Otwieranie i zamykanie zamka odbywało się w czasie ruchu klina w dół i w górę. Samoczynne otwieranie zamka odbywało się za pomocą krzywki. Budowa zamka pozwalała na strzelanie ogniem pojedynczym i ciągłym. Naboje dosyłał do komory ładunkowej mechanizm samoczynnego ładowania, zamontowany w magazynie. Wystrzelone łuski wyrzucał z komory ładunkowej wyrzutnik w chwili otwierania zamka. Kołyska służyła za prowadnicę dla lufy przy jej odrzucie. Łączyła ona lufę z urządzeniem oporopowrotnym i stanowiła podstawę dla wahadłowej części armaty. Główne części kołyski to: kadłub z pochwą dla sprężyny powrotnej, tylna ściana z prowadnicą łusek, łuk zębaty mechanizmu podniesieniowego, wyłącznik ramion wyrzutnika, mechanizm spustowy, bezpiecznik, mechanizm korbowy z rękojeścią do ręcznego ładowania i wskaźnik odrzutu. Budowa kołyski umożliwiała prowadzenie ognia przy dużych kątach podniesienia. W celu zrównoważenia kołyski z lufą na łożu i zmniejszenia jej kołysania w płaszczyźnie pionowej, przy nadawaniu kąta podniesienia, zastosowano wahadłowy odciążacz sprężynowy typu podciągającego. Urządzenie składało się z dwóch kolumn, umieszczonych pomiędzy ścianami łoża. Lufa z zamkiem i kołyską z mechanizmami tworzyła wahadłową część armaty. Oporopowrotnik składał się z hydraulicznego opornika i sprężynowego powrotnika. Opornik służył do złagodzenia energii odrzutu po wystrzale, hamowania odrzutu lufy i zapewnienia łagodnego jej powrotu. Cylinder opornika wypełniony był mieszanką czystej gliceryny, wody destylowanej oraz dodatków. Powrotnik zapewniał powrót odrzutowych części armaty po wystrzale w położenie wyjściowe. Założony był na cylindrycznej części lufy i mieścił się w pochwie. Łoże składało się z dwóch zasadniczych zespołów: łoża górnego i łoża dolnego. Łoże górne stanowiło podstawę obracającej się części armaty i umożliwiało jej wycelowanie kierunkowe. Łoże dolne, przymocowane do podwozia, było podstawą wahadłowej i obracającej się części armaty. Łoże wraz z pomostem było ustawione na podwoziu. Mechanizm podniesieniowy przeznaczony był do nadania lufie kątów podniesienia. Mechanizm posiadał dwie prędkości nastawiania. Pierwszą prędkość małą, stosowano zwykle przy strzelaniu do celów lecących na wysokościach i odległościach średnich i dużych, a także do celów poruszających się z małą prędkością. Drugą prędkość dużą, wykorzystywano do wycelowania armaty z grubsza oraz przy strzelaniu do celów lecących na niedużych wysokościach i małych odległościach z dużą prędkością. Mechanizm podniesieniowy znajdował się po lewej stronie łoża. Mechanizm kierunkowy umożliwiał wycelowanie armaty w płaszczyźnie poziomej. Wycelowanie odbywało się w wyniku obracania górnego łoża na łożu dolnym. Podobnie jak mechanizm podniesieniowy mechanizm kierunkowy posiadał dwie prędkości obracania. Mechanizm kierunkowy umieszczony był po prawej stronie łoża. Samoczynny przelicznik przeciwlotniczy AZP-37-1 służył do rozwiązania zadania spotkania pocisku z celem tzn. do wypracowania wyprzedzonych (przyszłych) współrzędnych celu na podstawie danych wejściowych: prędkości, odległości, kursu i kąta nurkowania lub wznoszenia. Odległość określana była za pomocą jednometrowego dalmierza stereoskopowego ZDN. Pozostałe dane wejściowe oceniane były wzrokowo. Samoczynny przelicznik zamontowany był do kołyski, a dla wygody użytkowania jego mechanizmy rozmieszczone były z lewej i prawej strony kołyski. Lewa część przelicznika składała się z mechanizmów: wznoszenia, nurkowania i ustalania kursu, prawa natomiast z: przekładni szybkości, przekładni odległości, dyferencjału i wyrównywacza. W samoczynnym przeliczniku AZP-37-1 śledzenie celu odbywało się przez przezierniki WK-3. Przeziernik WK-3 był przyrządem optycznym, składającym się z obiektywu i siatki umieszczonej w płaszczyźnie ogniskowej obiektywu. Celowniczy widział obraz świecącej się siatki na tle celu, obraz siatki mógł być zgrany z widzianym celem, co pozwalało na wycelowanie armaty. Zaletą przeziernika było jego duże pole widzenia. Armaty pierwszych serii produkcyjnych wyposażone były w celownik wz. 1939, który posiadał mniejszy zakres wartości nastaw wejściowych oraz nieco inne rozmieszczenie mechanizmów.
Instalacja elektryczna wykorzystywana była podczas strzelań nocnych i wówczas oświetlała krzyże celownicze przezierników, wskaźnik i bęben prędkości oraz wskaźnik i bęben odległości. W dzień mogła służyć do oświetlania celowniczych krzyży przezierników, w pochmurną pogodę oraz przy celowaniu pod słońce. Instalacja była zasilana z akumulatora umocowanego między ściankami łoża, z prawej strony prowadnicy łusek. Tarcza ochronna chroniła obsługę armaty przed ogniem broni małokalibrowej oraz drobnymi odłamkami. Tarcze posiadały armaty produkowane od 1943 r. Podwozie ZU-7 - czterokołowe, na kołach o rozmiarach 32x6 pochodzących z samochodu ciężarowego GAZ-AA, z oponami wypełnionymi masą z gąbczastego kauczuku. Podwozie składało się z następujących zasadniczych zespołów: ramy z tylną osią z kołami, dwóch ramion odchylnych i przedniej osi z kołami. Oś przednia połączona była z ramą podwozia za pomocą statecznika i mogła obracać się w płaszczyźnie prostopadłej do podłużnic ramy, co dawało armacie większą stateczność podczas marszu po terenie o nierównej nawierzchni. Na przedniej osi zamontowany był mechanizm skrętu kół. Mechanizm ten działał za pomocą dyszla z ciągłami i zaczepą. Tylna oś z kołami była połączona z ramą główną na sztywno. Resorowanie kół niezależne, sprężyny resorowe umieszczona wewnątrz osi z kołami. Przy ustawianiu armaty w położenie bojowe kół nie oddzielało się (koła były podniesione), a armata po odchyleniu ramion bocznych, spoczywała na czterech podnośnikach. Na dwóch z nich wspierała się podłużnica, a na dwóch pozostałych ramiona odchylne. Równomierne i lekkie opuszczanie i podnoszenie armaty zapewniały specjalne mechanizmy sprężynowe, umieszczone w przednim i tylnym końcu ramy głównej podwozia. Dobrze wyszkolona obsługa mogła przestawić armatę z położenia marszowego w bojowe w czasie 25-30 s. W armatach pierwszych serii produkcyjnych tylne koła posiadały hamulce. Z armaty można było prowadzić ogień także podczas ruchu, choć celność ognia była wtedy znacznie mniejsza. Amunicja. Do strzelania do celów powietrznych stosowano naboje zespolone z pociskami odłamkowo-smugowymi, wyposażonymi w zapalnik MG-8 o bardzo wysokiej czułości z samolikwidatorem. Samolikwidacja (rozprysk) pocisku następowała po 10-14 s. od chwili wylotu pocisku z lufy. Indeks naboju - UOR-167, indeks pocisku - OR-167, masa naboju 1484 g, masa pocisku 732 g, prędkość wylotowa 880 m/s, donośność pozioma teoretyczna 8500 m, skuteczna 6000 m, donośność pionowa teoretyczna 6500 m, skuteczna 4000 m. Długość łuski 252 mm, masa łuski 536 g. Indeks ładunku miotającego Ż-167 lub ŻCh-167, masa ładunku miotającego 200-210 g, proch marki 7/17 lub 7/7. Masa ładunku kruszącego 34 g. Przy strzelaniu do celów naziemnych - lekko opancerzonych - stosowano naboje UBR-167 z pociskami przeciwpancerno-smugowymi BR-167. Jednostka ognia dla armaty wynosiła 200 szt., w tym 164 szt. (82%) nabojów z granatem odłamkowo-smugowym oraz 36 szt. (18%) nabojów z pociskiem przeciwpancerno-smugowym.
Obsługa armaty. Podczas strzelania na dziale znajdowało się pięciu funkcyjnych obsługi, z prawej strony celowniczy kierunku (1) i pierwszy przelicznikowy (3) nastawiający na przeliczniku odległość celu, z lewej strony celowniczy kąta podniesienia (2) i drugi przelicznikowy (4) nastawiający na przeliczniku prędkość celu, jego kurs i kąt nurkowania lub wznoszenia oraz ładowniczy (5). Obok działa w wyznaczonych miejscach przebywali: dowódca działa (D) oraz dwóch dostarczycieli nabojów (6, 7). W celowniku wz. 1939 rozmieszczenie mechanizmów i obowiązki funkcyjnych były nieco inne, pierwszy przelicznikowy nastawiał prędkość i odległość celu, zaś drugi przelicznikowy jego kurs i kąt nurkowania lub wznoszenia. |
|
Bibliografia: |
CBW - Instrukcja pochodzi ze zbiorów Centralnej Biblioteki Wojskowej. Zdjęcia: Autor i Internet. |
