płk rez. mgr inż. Piotr KowalukWarszawa, 28 czerwca 2012 r.
Grudziądz - militarna historia miasta i twierdzy
Historia militarna miasta
Twierdza - ufortyfikowany rejon przystosowany do obrony okrężnej, mający stałą załogę (garnizon). W starożytności twierdzę tworzył zamknięty wielokąt murów obronnych o wysokości 9 - 10 m z kwadratowymi lub okrągłymi basztami i cytadelą. W średniowieczu rolę twierdzy spełniały zamki rycerskie, ufortyfikowane miasta i klasztory, których podstawowymi elementami były mury obronne, baszty i fosy. W XVI wieku, w związku z rozwojem artylerii, mury obronne twierdz zastąpiono wałami ziemnymi, a baszty bastionami. W ten sposób powstała twierdza o narysie bastionowym. Pod koniec XVII wieku budowano także twierdze o narysie kleszczowym i poligonalnym. Na początku XIX wieku powstała twierdza fortowa (pierścieniowa), składająca się z tzw. jądra (przeważnie stara twierdza) i pierścienia fortów oddalonych 2 - 3 km od niej. W związku z pojawieniem się artylerii gwintowanej i pocisków burzących do budowy twierdz fortowych zaczęto stosować beton, żelbet i pancerz. W końcu XIX wieku zaczęto wznosić wokół twierdzy fortowej dodatkowo zewnętrzny pierścień fortów o promieniu 9 km dla ochrony przed wzrastającym zasięgiem artylerii oblężniczej. I wojna światowa wykazała nieprzydatność systemu fortyfikacyjnego opartego na twierdzach fortowych. Twierdze zdobywano na ogół w stosunkowo krótkim czasie (6 - 14 dni) (wyjątek stanowiły twierdze Verdun, Przemyśl i Osowiec). Po zakończeniu I wojny światowej państwa Europy przyjęły nowy system fortyfikacyjnego przygotowania granic do wojny, tzw. rejon umocniony. Cytadela - w dawnej fortyfikacji samodzielna twierdza panująca nad miastem lub prowincją. W krajach podbitych cytadela służyła do utrzymania w posłuszeństwie ich mieszkańców, w kraju własnym - dla ochrony ludności i jej mienia w wypadku najazdu wroga. W okresie późniejszym cytadelą nazywano najstarszą część twierdzy fortowej (pierścieniowej). Definicje twierdzy i cytadeli zaczerpnięto z publikacji pt. “Leksykon wiedzy wojskowej” praca zbiorowa Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Wydanie I, Warszawa 1979.
Już od najdawniejszych czasów Grudziądz pełnił, oprócz funkcji typowych dla osad ludzkich, również funkcje militarne. Jak zwykle pierwszymi budowlami o charakterze militarnym były grody obronne. Za czasów panowania Bolesława Chrobrego powstał tu gród warowny broniący ziemię chełmińską przed atakami Prusów. W 1231 roku Grudziądz stał się własnością Zakonu Krzyżackiego. W najwyżej położonym miejscu grodu, obecnie zwanym Wzgórzem Zamkowym, Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku. Aż do lat 80. XIII wieku gród grudziądzki był kilkakrotnie niszczony przez plemiona pruskie. Ok. 1250 roku ustanowiono komturstwo w Grudziądzu. W 1291 roku nadano osadzie pod zamkiem prawa miejskie. Osada była otoczona murami obronnymi, a dostęp był możliwy przez cztery bramy. Zamek usytuowany był na wysokiej skarpie wiślanej. Składał się z zamku właściwego i przedzamcza. Miał on typowy dla zamków krzyżackich kształt czworoboku.
W zabudowie dominowała cylindryczna wieża “Klimek” (jako miejsce obserwacyjne i ostatecznej obrony). Wysokość wieży wynosiła pierwotnie ok. 30 m, średnica - około 9 m. Główny dojazd istniał od strony miasta. Od strony Wisły oraz strony wschodniej istniały pomniejsze furty (rozbudowane w czasach nowożytnych). Zamek został rozebrany (pozostawiono jedynie wieżę “Klimek”), a cegłę, jak dotychczas sądzono, wykorzystano do budowy Cytadeli. Według najnowszych badań nie potwierdza się przyjmowana teoria, że cegły z rozbieranych zamków krzyżackich w Grudziądzu i Rogóźnie użyto do budowy Cytadeli grudziądzkiej. Podczas walk w 1945 roku wieżę “Klimek” wysadzono w powietrze. Wojny ze Szwedami, toczone w XVII wieku, spowodowały straty i przyczyniły się do upadku gospodarczego miasta. W tamtym okresie, oprócz murów miejskich, istniały prowizoryczne szańce ziemne.
Po pierwszym rozbiorze Polski Grudziądz trafił pod panowanie pruskie. Ze względu na strategiczne położenie wynikające z miejsca przeprawy przez Wisłę, w roku 1776 na północ od ówczesnego miasta, na wzgórzu dominującym nad okolicą, rozpoczęto budowę Cytadeli. Na tę okoliczność umieszczono na dziedzińcu Cytadeli kamień o kształcie sześcianu z wykutą datą 6 czerwca 1776 r. (oryginał znajduje się obecnie w Muzeum w Grudziądzu, na dziedzińcu Cytadeli ustawiono kopię). Za projektanta fortyfikacji uważa się Paula von Gontzenbach’a, który pracował wcześniej przy budowie twierdzy w Srebrnej Górze na Śląsku. Projekt budowy nadzorował osobiście król Fryderyk II. Zakończenie podstawowych prac przy budowie Cytadeli (zwanej czasami niezbyt poprawnie również Twierdzą) zakończono po dziesięciu latach od chwili rozpoczęcia prac. Jako ciekawostkę można podać, ze do budowy fortyfikacji zużyto 104 mln. sztuk cegieł i 234 tys. m3 kamieni. Cegły wykonywano w istniejących i powstałych, na potrzeby budowy cytadeli, cegielniach. Ówczesna doktryna zdobywania fortyfikacji zakładała drążenie podziemnych tuneli w celu dostania się do środka bronionych obiektów. Aby temu przeciwdziałać podczas budowy twierdz wykonywano podziemne tzw. chodniki kontrminowe. Były to jedno lub kilku poziomowe sieci korytarzy, w których umieszczano silne ładunki wybuchowe. Po stwierdzeniu, że przeciwnik prowadzi prace górnicze, detonowano przygotowane ładunki niwecząc działania nieprzyjaciela. Z planowanej budowy chodników o łącznej długości ponad 50 kilometrów, ze względu na ogromne koszty budowy cytadeli, wykonano około 13 kilometrów chodników i korytarzy. W roku 1807 twierdza poddana została pierwszemu sprawdzianowi w warunkach bojowych. Przez prawie rok była oblegana przez wojska napoleońskie. Załoga twierdzy liczyła łącznie 4768 żołnierzy, a artyleria składała się z 205 dział. Komendantem obrony był generał Wilhelm Reinhard de l’Homme Courbiere. Blokada i oblężenie trwały w sumie 313 dni. Spośród załogi oficjalnie 827 żołnierzy zdezerterowało, 791 zaginęło (w praktyce jako Polacy - przeszli na stronę armii oblężniczej), 735 zmarło (głównie z powodu epidemii, przy czym niektóre źródła podają, że w wyniku bezpośrednich walk poległo 23 żołnierzy). Straty razem (dezercje, zaginięcia, zgony) - 2352 żołnierzy (około 50 % załogi twierdzy). Straty z powodu zgonów - około 15 %. Dla upamiętnienia dowódcy obrony twierdzy, dnia 14 grudnia 1893 roku Najwyższym Rozkazem Gabinetowym cesarza Niemiec nadano grudziądzkiej cytadeli nazwę Feste Courbiere. Po roku 1815 Grudziądz utracił ważność militarnego znaczenia na korzyść leżącego w pobliżu ówczesnych granic państwa Torunia. Jednak po zakończeniu w roku 1879 budowy mostu drogowo - kolejowego przez Wisłę wzrosło znaczenie twierdzy jako ważnego elementu obronnego w tym rejonie. Zgodnie z zasadami sztuki wojennej wokół miasta rozpoczęto budowę fortyfikacji w postaci schronów ceglano - betonowych, a w późniejszym okresie betonowych (w tym niektórych wyposażonych w kopuły pancerne - obserwacyjne lub do umieszczenia w nich haubic kalibru 150 mm). Prace związane z budową fortyfikacji wokół Grudziądza praktycznie trwały do czasu wybuchu I wojny światowej. Oprócz wznoszonych fortyfikacji, w mieście budowano koszary i obiekty zapewniające normalne i sprawne funkcjonowanie garnizonu (szpitale, lotnisko, place ćwiczeń, pralnie, areszt, drogi forteczne). Przed wybuchem I wojny światowej w Grudziądzu znajdowało się dwanaście kompleksów koszarowych oraz innych obiektów infrastruktury wojskowej, co umożliwiało zakwaterowanie w garnizonie ponad 10 000 żołnierzy. Podczas wojny Grudziądz jako miasto i twierdza nie znajdował się na linii frontu, jednak niektóre jednostki stacjonujące w garnizonie przerzucone zostały w rejon działań bojowych podczas tzw. bitwy pod Tannenbergiem.
Na mocy traktatu wersalskiego miasto wróciło do Polski w roku 1920. Bliskość granicy państwowej z Prusami Wschodnimi (odległość około 20 kilometrów) oraz rozbudowana infrastruktura militarna miasta i jego okolic spowodowały, że ówczesne władze wojskowe utworzyły tu duży garnizon.
W tzw. okresie międzywojennym stacjonowały i miały swoje siedziby w Grudziądzu między innymi następujące jednostki i instytucje:
W obliczu nadchodzącej wojny na północ od miasta na lewym brzegu wpadającej do Wisły rzeki Osy wybudowano 11 żelbetonowych schronów bojowych (tradytorów) wyposażonych w jeden lub dwa karabiny maszynowe. Od 1 do 3 września fortyfikacje te skutecznie blokowały posuwanie się wojsk niemieckich w tym kierunku. Na skutek groźby okrążenia miasta od wschodu, wojska polskie wycofały się z tego terenu. 5 września 1939 r. Grudziądz został obsadzony przez Niemców.
W drugiej połowie 1944 roku rozpoczęto przygotowania Grudziądza, jako twierdzy w strefie obrony dolnej Wisły (B - Stellung), do stawienia oporu zbliżającym się wojskom radzieckim. Walki 98 Korpusu Piechoty Armii Radzieckiej o zdobycie miasta trwały od 23 lutego do 5 marca 1945 r. Ostatni punkt oporu - cytadela, skapitulował 6 marca. Po zakończeniu II wojny światowej zniszczone w znacznym stopniu miasto zaczęto odbudowywać. Mimo zmian geograficzno - politycznych i oddalenia od Grudziądza granic kraju, miasto przez wiele lat było dużym garnizonem, w którym stacjonowały jednostki artylerii, saperów, chemików, walki radioelektronicznej, radiolokacji, znajdowały się ośrodki szkolenia specjalistów ubezpieczenia lotów, logistyki, funkcjonował duży szpital wojskowy, składnice materiałowe, zakłady i warsztaty produkcyjno - remontowe itp. W związku ze zmianami politycznymi, od początku lat 90. XX wieku Siły Zbrojne RP poddano reorganizacji i znacznej redukcji. W porównaniu z dawną potęgą twierdzy od XVIII wieku po czasy po II wojnie światowej, obecnie (rok 2012) garnizon grudziądzki jest miastem z zaledwie kilkoma jednostkami wojskowymi.
Na szczęście tradycje wojskowe są starannie kultywowane i wszelkie uroczystości na terenie miasta czy też w stacjonujących tu jednostkach zawsze odbywają się z ceremoniałem wojskowym. [ Do spisu treści. ] Możliwość i zasady zwiedzania Cytadeli oraz innych obiektów militarnychCytadela jest w dalszym ciągu obiektem zajmowanym przez wojsko, dzięki czemu znajdujące się na jej terenie budowle są względnie zadbane, a przede wszystkim skutecznie chronione przed złomiarzami i poszukiwaczami “skarbów” w podziemnych korytarzach. Po wcześniejszym załatwieniu niezbędnych formalności istnieje możliwość zwiedzenia obiektu. W tym celu należy skontaktować się z Wojskowym Stowarzyszeniem Kulturalno - Edukacyjnym “Rawelin” (www.grudziadz.fortyfkiacje.pl lub tel. 56 458 26 50).
Tzw. Dzieło Rogowe znajduje się poza terenem wojskowym i jest ogólnie dostępne. Mając na uwadze, że obiekt jest częściowo zniszczony przy jego zwiedzaniu należy zachować dużą ostrożność. Fortyfikacje pierścieni otaczających miasto są generalnie dostępne, jednak niektóre znajdują się na terenach prywatnych i w związku z tym należy uzyskać zgodę właścicieli na wejście na teren. Sala Tradycji 8 Grudziądzkiego batalionu Walki Radioelektronicznej z ekspozycją poświęconą Centrum Wyszkolenia Kawalerii (ul. gen. J. Hallera 60) - zwiedzanie jest możliwe po wcześniejszym uzyskaniu zgody dowództwa jednostki. Sale Tradycji Jazdy Polskiej w Muzeum ul. Wodna 3/5 - dostępne w terminach i godzinach otwarcia Muzeum. [ Do spisu treści. ] Zobacz więcej:
|
Grudziądz - liczące obecnie (2012 r.) około sto tysięcy mieszkańców miasto w północnej
części Polski położone na prawym brzegu Wisły. Znajdując się na skrzyżowaniu drogowych
i kolejowych szlaków komunikacyjnych oraz przepraw przez rzekę, z militarnego punktu
widzenia w swojej wieloletniej historii posiadało bardzo istotne znaczenie.
